ورود صنعت فولاد به ایران/ صنیع الدوله که بود؟
به گزارش نبض بازار، صنعتی شدن ایران در دهه چهل باعث شد روایت‌های تاریخی پیش از این دوره کمتر مورد توجه قرار بگیرد. اگرچه فعالیت‌های صنعتی و عمرانی دوران پهلوی اول همواره مورد توجه تاریخ پژوهان قرار داشته، اما برخی از این فعالیت‌ها زیرسایه رشد اقتصادی و صنعتی دهه چهل و پنجاه به فراموشی سپرده شدهاند. تلاش‌های ناموفق در برخی از این موارد تبدیل به تجرب‌های برای صنعت گران و مدیران اقتصادی شد که توانستند از میانهی دهه چهل ایران متفاوتی بسازند.
واقعاً قصه از کجا شروع میشود؟
در حوزه فولاد تاریخ با ذوب آهن اصفهان آغاز میشود، اما نباید نسبت به قدم‌های ایرانی‌ها نسبت به ورود به این حوزه بی توجهی کرد. در دوران پهلوی اول و با ورود وسیع مهندسین آلمانی به کشور، انگیزه‌هایی برای صنعتی شدن شکل گرفت و گام‌های مؤثری نیز در اطراف تهران، اصفهان، مشهد و تبریز برداشته شد. اما باز هم تمرکز بر روی این دوره تاریخ، ما را از ریشه‌های اصلی ورود به صنعت غافل میکند. بخش عمد‌های از کارشناسان این دوره را محل اصلی ورود ایران به صنعت از جمله صنعت آهن و فولاد میدانند. اگرچه لازم به ذکر است که منظور ما از ورود به صنعت، ورود به فضای مدرن و روز صنعت است وگرنه شواهد تاریخی در شرق ایران نشان‌دهنده آگاهی ایرانی‌ها از نظر تاریخی نسبت به کارکرد آهن است. تجرب‌های ۴ هزار ساله که نشان میدهد ایرانی‌ها در اثر نیاز به تجهیزات جنگی و کشاورزی به سوی آهن و ذوب فلز رفتند که از آن دوره میگذریم.
صنعتی مدیون صنایع الدوله
اگر از پهلوی اول کمی به عقب تربرگردیم، به نام مرتضی قلی خان صنیع الدوله برخورد میکنیم. در منابع قابل دسترس زندگی او اینگونه تعریف شده است: «مرتضیقلیخان صنیعالدوله، دوّمین پسرِ میرزا علیقلیخان مخبرالدوله و نوادهٔ رضاقلیخان هدایت بود. وی در شب یکشنبه ۹ صفر ۱۲۷۳ قمری در محلهٔ چال میدان تهرانزاده شد. در هفت سالگی به همراه برادرش مهدی قلیخان در معیت ناصرالدینشاه به عتبات عالیات رفت.
در هفده سالگی یعنی در سال ۱۲۵۲ خورشیدی به همراه پدرش، ناصرالدین شاه را در سفر به اروپا همراهی کرد. وی تحصیلات خود را میان سال‌های ۱۲۵۵ تا ۱۲۶۳ خورشیدی در برلین در رشتهٔ معدنشناسی و در مدرسهٔ صنعتی آلمان به پایان رساند. صنیع الدوله به زبان‌های آلمانی و فرانسوی تسلط کامل داشت و به انگلیسی آشنایی داشت. وی در سال ۱۲۹۷ق/۱۲۵۹خ به ایران بازگشت. پس از بازگشت به ایران به دستور ناصرالدینشاه به ادارهٔ معادن وزارت علوم رفت و مشغول به کار شد. نخستین فعالیت وی در این مقام، تلاش برای استخراج معدن سرب پسقلعه شمیران تهران بود. در این راه با مشکلات بزرگی مواجه شد که در نهایت کار نیمه کاره ماند.»
تجربه شکست خورده فولاد
فارغ از اینکه صنیع الدوله در آلمان چه مواجه‌های با صنعت ذوب پیدا کرد، وی در بازگشت به ایران و در زمان ریاست مجلس شورای ملی، تلاش‌های جدی برای دایر کردن کارخانه‌های بزرگ در اطراف پایتخت انجام داد. در کتاب تاریخ مؤسسات تمدنی جدید ایران در این رابطه آمده است: «حاجی محمدتقی شاهرودی نزد صنیعالدوله آمد و درباره آوردن کارخانه کاغذسازی شور کرد. گفتند ریسمان‌ریسی و چلواربافی اولی است. قرار شد ریسمان ریسی را مقدمه بخواهند... کارخانه در حدود دوهزار و سیصد دوک تمام تاب سفارش شد. اسباب کارخانه رسیده بود و بعضا سؤال شده بود. روز ۱۳ نوروز ناصرالدین شاه به بازدید کارخانه آمد و تمجید‌ها کرد... صنیعالدوله کارخان‌های برای آهنتراشی دایر کرده بود و ناصرالدینشاه هر دفعه به کارخانه تشریف می‌آوردند، تشویق میکردند.»
این خاطره نشان میدهد که نخستین تلاش‌های صنعتی شدن ایران به شکل مدرن با تلاش‌های صنیع الدوله و نگاه به صنایع آلمان رقم خورده است. اگرچه با کشته شدن ناصرالدین شاه و تحولات چند سال پیش از آن طرح کارخانهی آهن صنیع الدوله با شکست مواجه میشود، اما تلاش‌های او همواره در خاطره نهاد دولت ایران باقی ماند.
مجید یوسفی در گزارشی با عنوان تجربه‌های احداث ذوب آهن در دوره قاجار مینویسد: «او بود که اولین کوره ذوب ایران را در سلطنت مظفرالدین شاه بنا نهاد. صنیعالدوله ابتدا یک کوره ذوب آهن وارد کشور کرد و در داودیه فعلی نصب کرد. سنگ آهن این کوره از کوه‌های «پس قلعه» با چهارپایان حمل و به کارگاه منتقل میشد و زغالسنگ آن هم از منطقه شمشک استخراج میشد. فعالیت این کوره چند ماهی طول نکشید که رقبای غولپیکر خارجی با رقابت شدید آن را به ورشکستگی کشاندند. در آن زمان هنوز حمایت از صنایع داخلی مد نشده بود و به همین جهت نخستین تجربه احداث کوره ذوب آهن کشور آن روز از بین رفت و حتی آثاری از آن هم در داودیه باقی نماند.»
